WNIOSKI

I. Test kompetencji recepcyjno-interpretacyjnych przy pierwszym podejściu wypadł zadowalająco na poziomie wymaganym na egzaminie maturalnym, co było nietrudne do przewidzenia, ponieważ funkcjonalność ta zapewne do tego głównie celu została rozwinięta. Pogłębienie rozumienia wymagało ukierunkowania uwagi na konkretny aspekt odsłaniający kolejną warstwę znaczeniową – sens filozoficzno-egzystencjalny (mit o Lilith). Dalsze badanie w duchu hermeneutyki dialogicznej pozwoliło wyłonić się kolejnym sensom: od mito-astrologiczno-ezoterycznego utożsamienia jej z Czarnym Księżycem (pomimo, że tak zatytułowane zostało Posłowie, w pierwszej i drugiej interpretacji pozostał on całkowicie czarny i pominięty) do jungowskiej teorii archetypów (to przejście bez księżyca było niemożliwe), przez pryzmat której Lilith ukazuje się z jednej strony jako cień i ogół tego, co wyparte ze świadomości, z drugiej – jako symbol twórczych mocy nieświadomości. Następnie udało się odsłonić najgłębszą warstwę: ontologiczną, dzięki czemu możliwe było zespolenie wszystkich elementów tekstu w spójną całość, przeciwstawiającą to, co faktycznie istnieje: dionizyjski chaos nieokiełznanej, irracjonalnej i przez to przerażającej, natury – temu, co pojawia się wtórnie jako ład i porządek, dzięki racjonalizującej funkcji ludzkiego umysłu, który tą drogą usiłuje egzekwować biblijne (czyli także będące jego własnym wytworem) prawo władania nad światem naturalnym, łatwo przy tym ulegając pokusie wykraczania poza swe kompetencje, w efekcie czego uzurpuje sobie prawo do panowania nad innymi ludźmi. Dopiero w tej perspektywie widać, jak wysoką cenę Lilith płaci za swą wolność: wyrzekając się iluzji boskiego porządku i wszelkich opowieści mających stworzyć ułudę sensu istnienia, ma odwagę spojrzeć prosto w otchłań i ujrzeć nagą prawdę, w obliczu której obradowanie diabłów i ich absurdalne decyzje są tylko czczą i pozbawioną znaczenia dziecinną zabawą w rządzenie światem.

Chat GPT okazał się niezwykle efektywnym „rozmówcą” w tym hermeneutycznym dialogu ze względu na dostęp do potężnej bazy wiedzy, wobec czego z łatwością rozszerzał interpretacje o nowe warstwy znaczeniowe. Na zakończenie tej części badania, zadajmy pytanie fundamentalne dla celowości jego przeprowadzenia: „Niebrzydka rzecz, ale czy ma jakieś zastosowanie praktyczne?” [AS, 5]. Otóż nie tylko ma zastosowanie praktyczne, ale w mojej ocenie stanowi o najbardziej użytecznej funkcji, jaką obecnie sztuczna inteligencja ma do zaoferowania autorowi tekstu literackiego, choć jako narzędzie, ma także pewne istotne ograniczenia. Nie stworzy literackiego bytu z niczego (do tego, co i z czego może stworzyć, wrócimy we właściwej części eksperymentu, skupiającego się na prozie), więc nie wyręczy autora, natomiast łatwo pokaże, w jakim stopniu utwór jest zrozumiały dla czytelnika w zależności od poziomu jego wiedzy i świadomości. W omawianym tu przykładzie zastosowanie tego narzędzia pokazało mi, że samo słowo pisane może być niewystarczające dla odbiorców z mojej grupy docelowej (pisarz, działając intencjonalnie, ma jakieś wyobrażenie tego, do kogo się zwraca i inne wymogi sobie postawi pisząc np. dla dzieci, inne, gdy robi to dla popularności i zarobku, a jeszcze inne, gdy ma ambicję na literackiego Nobla). Z tego powodu umieściłam wiersz na tle graficznym, które umożliwiło mi zasugerowanie skojarzeń naprowadzających na te głębsze, omówione wyżej warstwy, niekoniecznie ujawniające się przy samej lekturze. Czyli sztuczna inteligencja pomogła mi udoskonalić przekaz, jednak nie w ten sposób, że przerobiła wyjściowy tekst (co zresztą nie było moim zamiarem, bo utwór był gotowy i lubię go takim, jaki jest) lecz dzięki temu, że przetestowałam na niej jego recepcję i samodzielnie znalazłam sposób na podwyższenie o jedną – dwie warstwy znaczeniowe poziomu jego zrozumiałości. Jednocześnie, zważywszy na okoliczność, że poezja musi dopuszczać rozmaite interpretacje i łopatologia rozsadziłaby od środka całą jej istotę, zdecydowałam się na graficzny minimalizm, z góry akceptując nawet wykładnie sprzeczne z moimi intencjami. (Np. „aluzję do katastrof klimatycznych i ludzkiej cywilizacji skazanej na autodestrukcję przez decyzje „elit” GPT dostrzegł, bo jest zgodna z jego „przekonaniami”, choć z moimi sprzeczna. Wprawdzie jako sztuczna inteligencja, nie posiada on żadnych przekonań, ale odwzorowuje przekonania, czy trendy, obecne w świadomości zbiorowej, a „klimatystyczna histeria” od lat jest jednym z naczelnych tematów angażujących ludzkość).

Reasumując, mamy znakomite narzędzie testowe, jednak aby je zastosować, musimy najpierw mieć gotowy materiał do testowania: tekst literacki.

II. Test kompetencji kompozycyjno-literackich, w ramach którego AI wygenerowała utwór „Anielska rada”, przyniósł kompletną porażkę z perspektywy semantycznej i pragmatycznej oraz niepowodzenie syntaktyczne, które oceniam na 90%, co z pewnej perspektywy może być nawet uznane za jakiś sukces. Ponieważ te 10% mnie zaskoczyło, to od tego zacznę. Dla przypomnienia: Czat GPT miał za zadanie stworzyć własny utwór w podobnym stylu i formie. Polecenie było nieostre – określenie „podobny” otwiera nieskończoną liczbę kombinacji, z której algorytm podsunął taką, która była sprzeczna z moimi błędnymi – jak się okazało – założeniami. Sądziłam, popełniając ten sam błąd autoprojekcji co Kasparow, że korzystając z dużej dowolności, AI zrezygnuje z regularności dwunastozgłoskowca z rymami parzystymi na rzecz bardziej swobodnego stylu, tymczasem akurat to „podobieństwo” zachowała. I to z całkiem nieprzypadkowych racji: dwunastozgłoskowiec okazał się technicznie najprostszą realizacją polecenia, bo forma wyjściowego wiersza posłużyła jako szablon stylistyczny dla nowego, tworząc wraz z niektórymi wyrażeniami zachowanymi dosłownie, rodzaj „utworu-siatki”. Następnie GPT dokonał odwrócenia semantycznego, które można porównać do efektu lustrzanego odbicia tematyki. I tak, dzięki zastosowaniu najprostszego możliwego skojarzenia opartego na symetrycznej dychotomii, w miejsce diabłów pojawili się aniołowie, zamiast Azezela mamy Gabriela, rola buntowniczej Lilith przypadła archaniołowi Michałowi. Konsekwencją tych podstawień jest niezamierzony absurd, w którym brak punktów podparcia w postaci odniesień do sensów zagnieżdżonych w kulturowej warstwie świadomości zbiorowej, czyni z tekstu niezrozumiały surrealistyczny bełkot. O ile Gabriel przemawiający do zgromadzenia z użyciem rogu, zapośredniczony przez funkcję Bożego posłańca, zwiastowanie i apokaliptyczną scenę dęcia w trąby, a także adekwatną ikonografię, jeszcze trzyma się kolokwialnej kupy (choć jego „Bracia i siostry!” w odniesieniu do androgynicznych towarzyszy już nie), o tyle Michał w roli niebiańskiego buntownika, w dodatku z czarnym kluczykiem w herbie, w charakterze zamiennika Lilith wypada kompletnie niewiarygodnie i raczej żałośnie. Nieszczęsny kluczyk bezpardonowo trafił mu się w herbie w miejsce księżyca Lilith, z tą tylko różnicą, że do Lilith księżyc odnosi się na wiele sposobów (poza wcześniej omówionymi, znajdzie się nawet naukowy: w astronomii matematycznej najczęściej przez Czarny Księżyc Lilith rozumie się punkt orbitalny, stanowiący apogeum orbity Księżyca), podczas gdy kluczyk nie znajduje żadnego uzasadnienia w kulturze jako atrybut Michała.

Warstwa formalna po zastosowaniu tej techniki mapowania również doznała wielu uszczerbków: GPT nie wykonał solidnej roboty metrycznej, nie policzył sylab, ani nie rozpisał stóp akcentowych, w wyniku czego rytm się rwie w miejscach, które nie są uzasadnione treścią, np. wers jedenastozgłoskowy „Pióra się łuszczą, lśnią jak stare pierze” z przewagą trochejów, można łatwo poprawić: „Pióra się IM łuszczą, lśnią jak stare pierze” – tu wpada nam peon IV, dzięki czemu rytm wraca do klasycznej polskiej linii sylabotonicznej. Zupełnie dramatyczny obrót sprawy przybierają w Posłowiu, które kompletnie gubi zarówno sens, jak niezbyt udatnie powieloną formę. Trudno się oprzeć wrażeniu, że tym razem to GPT sam się zantropomorfizował, próbując uchwycić rytm na ucho, którego nie posiada, więc raczej należałoby oczekiwać, że postąpi jak maszyna: policzy, co trzeba, i na bazie tego wykona szablon, a pisanie ze słuchu pozostawi człowiekom.

III. W ostatnim teście: twórczych kompetencji literackich, zadanie polegało na stworzeniu wiersza o zupełnie innej tematyce, z zachowaniem przesłania i stylu autora. Jako rozwiązanie otrzymaliśmy tekst pt. „Królestwo przewrotności”. Przyznaję, że tym razem wynik mnie zaciekawił, a nawet ujął pozornie kreatywnym i w dodatku całkiem sensownym paraneologizmem „przewrotnik”, bo określenie to jest intuicyjnie zrozumiałe (buntownik, ten, który dokonuje przewrotu) i niełatwo je namierzyć wyszukiwarkami, które z uporem wyrzucają przywrotnik – roślinę leczniczą. Po dłuższych poszukiwaniach okazało się, że choć słowo to nie występuje we współczesnej polszczyźnie, to SJP je zawiera i dopuszcza w grach, a według zasobów Słownika polszczyzny XVI wieku, hasło „przewrotnik” pojawia się w materiale słownika i oznaczone jest jako: Linde XVI–XVII (z Cn) – XIX w. spxvi.edu.pl, co oznacza, że słowo istniało w tekstach z XVI i XVII wieku, które wykorzystał Linde jako źródła (źródła z XVII wieku były cytowane ze Słownika Knapskiego i dopiero potem przez Lindego).

Na tym zakończymy, dalszych wniosków z testu III nie będzie, bo tekst nie jest wierszem, więc nie spełnia podstawowego kryterium, a o prozie traktuje kolejna, główna część opisująca eksperyment literacki z AI.

CDN